ایرانیان از دیرباز اهمیت بسیاری به بحث نجوم و تقویم می دارند و در این مسیر به دستاوردهای بسیار چشمگیری هم رسیدند. شمس در کلام فارسی به معنی خورشید می باشد. ایرانیان خورشید را همواره مظهر بزرگی و آن را مقدس به شمار می آورند و در ادبیات ما ایرانیان جایگاه بسیار والایی نیز دارد.
شما حتی می توانید نشانه های پدیدار شدن تقویم شمسی را نیز در بخش هایی از تخت جمشید مشاهده کنید.
تقویمی که امروز در اختیار ما قرار دارد در بسیاری از سررسید ها و در قالب های مختلف مشاهده می کنید جز دقیق ترین و بی نقص ترین تقویم های موجود در جهان می باشد. این تقویم در طول سال ها با فراز و نشیب هایی همراه بوده است.ما قصد داریم در این مقاله بطور مختصر درباره تقویم شمسی توضیحاتی را به شما ارائه بدهیم. امید است که مفید واقع شود.
تقویم هجری شمسی برای اولین بار توسط عبدالغفارخان نجم‌الدوله به وجود آمد. عبدالغفارخان عبارت ۱۲۶۴ شمسی را در حاشیه تقویم سال ۸۰۷ جلالی مطابق با ۳ – ۱۳۰۲ هجری قمری ذکر کرد و از آن تاریخ به بعد تاریخی در کشور رایج شد که اساس کار آن شمسی و پیدایش آن هجرت پیامبر اکرم (ص) از مکه به مدینه النبی (ص) می باشد. البته این نکته حائز اهمیت می باشد که این تقویم نیز به تقویم برجی مشهور می باشد که اصل و اساس کار آن بر این شکل است که:
شروع آن، اول فروردین ماه سال شمسی هجرت پیامبر اسلام(ص) از مکّه به مدینه النبی است که ۱۱۹ روز قبل از اول محرم سال اول هجری قمری و مطابق با روز جمعه ۱۹ مارس ۶۲۲ میلادی می باشد.
لحظه سال تحویل مقارن است با عبور مرکز خورشید از نقطه اعتدال بهاری است، زمانیکه خورشید از نیمکره جنوبی وارد نیمکره شمالی آسمان می‌شود. این لحظه که اول برج حمل نامیده می‌شود، به آن نوروز گفته می شود و همیشه این روز با روز اول بهار مطابقت پیدا می کند.
سال هجری شمسی برجی از نوع سال شمسی حقیقی است، یعنی مدت زمان دو عبور متوالی مرکز خورشید از نقطه اعتدال بهاری. مدت متوسط آن ۳۶۵ شبانه‌روز و ۵ ساعت و ۴۸ دقیقه و ۲ – ۴۵ ثانیه اندازه‌گیری شده؛ اما مدت سالشمسی حقیقی ثابت نیست و بر اثر تغییر تعدادی از پارامترهای نجومی، تغییر می‌کند.
مدت سال شمسی حقیقی در دوره‌ای ۵۰ ساله (۱۳۳۵ – ۱۳۸۵ هـ.ش ) بین ۳۶۵ شبانه‌روز و ۵ ساعت و ۴۲ دقیقه تا ۳۶۵ شبانه‌روز و ۶ ساعت و ۴ دقیقه در تغییر بوده است. دقت داشته باشید این مقدار متفاوت با سال نجومی می باشد که زمین یک دور کامل به دور خورشید می‌گردد و مقدار آن ۲۵۶۴ . ۳۶۵ شبانه‌روز معادل ۳۶۵ شبانه‌روز و ۶ ساعت و ۹ دقیقه و ۱۰ ثانیه است.
این تقویم شامل دوازده ماه حقیقی به نام« بُرج » است که به نام ۱۲ صورت‌فلکی قدیمی منطقه‌البروج که خورشید هر سال از آن‌ها عبور می‌کند، نام‌گذاری شده است. از حدود ۲۰ قرن قبل از آن، منجمان دایره‌البروج را به ۱۲ برج مساوی قرارداری تقسیم کرده بودند که اغلب متفاوت از آن صورت‌فلکی‌ای است که خورشید در آن به سر می‌برد.
لازم به ذکر است به دلیل حرکت تقدیمی زمین، محور زمین هر ۲۵۸۰۰ سال یک بار در آسمان دور می‌زند و برج‌ها در این بازه زمانی یک دور کامل روی تمام صورت‌های فلکی گردش می‌کنند (همین حرکت موجب تفاوت بین سال شمسیحقیقی و سال نجومی است).
همچنین این نکته حائز اهمیت می باشد که به دلیل حرکت ظاهری غیریکنواخت مرکز خورشید در آسمان، طول هر برج از ۲۹ تا ۳۲ روز متفاوت بود و همانند ماه قمری، گاه پیش می‌آمد که طول یک برج از سالی به سال دیگر تغییر کند. هر ۴ یا ۵ سال یک‌بار نیز مجموع طول سال به ۳۶۶ شبانه‌روز می‌رسید و به اصطلاح به آن سال کبیسه گفته می شود.
نکته بسیار مهمی که باید درباره تقویم شمسی گفته شود این است تقویم شمسی با بسیاری از فرمول های پیچیده ریاضی محاسبه می شود که نیاز به توضیح بسیار تخصصی دارد که باید در مقالات و کتاب های تخصصی در این رابطه مورد بررسی قرار بگیرد. تقویم شمسی امروزه در بسیاری از گوشی های موبایل ، کامپیوتر ، سررسید بر روی دیوار و در بسیاری از جاهای دیگر به راحتی در دسترس ما ایرانیان قرار دارد ، چه خوب است که ما دانش مان را درباره تقویم شمسی بیشتر و بیشتر کنیم.
شما می توانید با مطالعه کتاب های بسیار زیاد و معتبری که در این رابطه به چاپ رسیده است را با دقت مطاله و ارزیابی کنید. از جستجو در اینترنت هم نیز برای افزایش آگاهی خود کمک بگیرید.
